ღვინო-ფონემური შედგენილობის თვალსაზრისით არის თავისუფალი ფორმა,
რომელიც შედგება ერთი მორფისაგან. მისი შესატყვისი პარონიმებია: ღვინიო, ღვინია,
ხოლო სინონიმია-ნუნუა. ღვინო და ნუნუა, შესაძლოა, ჩაითვალოს აბსოლუტურ
სინონიმებად, ანუ ისინი ქმნიან სინონიმურ წყვილს და ორივე მათგანი ერთი და იმავე
აღსანიშნის აღმნიშვნელებად გამოიყენება, თუმცა, ღვინო წარმოადგენს
ლიტერატურული ენის ფორმას, ხოლო ნუნუა-სასაუბრო ენისას. „შავმა ნუნუამ, უხვმა
13
ვახშამმა დაავიწყეს მექორწილეებს პატარძალიც და ყველა მისი მისადევარიცი სადღეგრძელოს: „ამ ჭიქით სარვაზიშვილ
ნუნუას გაუმარჯოს“! ქართულ სალიტერატურო ენაში ღვინის სინონიმად იხმარება,
ასევე, ლექსემა ბახუსი. ქეგლ-ის მიხედვით: 1. ბახუსი ღვინის ღმერთის დიონისეს ერთერთი სახელია რომაულ მითოლოგიაში(ქეგლი,1986:56). „ამ წუთში იგი თავად გავდა
თრობის ღმერთს ბახუსს 2. გადატ.ღვინო. „თავი
მინდა დავივიწყო მე ბახუსში ცოტა ხანი“(ი.ევდოშ.), „აუვარდათ ნაკაშიძესა და
ამილახვარს თავში ბახუსი“(ნ.დუმბ.) მსგავსი ვარიანტია დევის სისხლი, რომელიც მხოლოდ წითელი ღვინის მნიშვნელობით გამოიყენება:
„. ხოლო კახელმა ნყოველის მხრით კაცურმა კაცმა გახარებულმა რუსის, ფრანგის,
ზანგის სტუმრობით, სახელდახელოდ დედის სისხლის ინება დასხმა“ მართალია, საბა სიტყვა „ღვინოს“ რამდენიმე შესატყვისს
გვაძლევს, მაგრამ ესენი უფრო ღვინის სახეობებია და მათ სინონიმებად ვერ მივიჩნევთ:
„ღვინონიცა განიყოფებიან რამეთუ რა დაიწნიხა ყურძენი, ეწოდებიან ტყბილ(ი); უკეთუ
ტყბილს ააღაზავებს წყალი, დგვიფინას უწოდენ და ურწყოსა ტყბილსა – შუმ(ა)სა,
ვიეთნი არმუნჯს(ა) უჴმობენ; უკეთუ ნაწნეხსა ჭაჭასა წყალი დაასხა (ნაწნეხი ჭაჭა
წყლით დაალტვნა B) დაგამოქანჩა, უწოდენ შამანს(ა); უკეთ უტყბილს(ა) ძლიერად არ
დაედუღოს – ამბოხი (აძბოხსა; + და B) ახალსა ღვინოსა მაჭარი ეწოდების (ეწოდება B) და
შემ(ო)დგომად – ღვინო; და განწყალებულს(ა) ღვინოსა ჟოქო ეწოდების (ეწოდება (მოძ. 20.03.2015). ანუ ტყბილი, დგვიფინა, შუმი, არმუნჯი, შამანი,
ამბოხი, მაჭარი, ჟოქო-სხვადასხვა წესით მიღებულ ღვინის სახეობებს წარმოადგენენ.
მართალია, საბას ლექსიკონში არ გვხვდება, მაგრამ ღვინის სახეობებს გამოხატავენ და
მისი მნიშვნელობით იხმარებიან: ახტაშირა, მახალი, ბადაგი, კახური, ზედაშე,
წყალკვინტელა, ნაწრეტი, კუნდიტი, ჩიხირი, გუმურა, პილატეს ცრემლები, დევის
სისხლი.
14
ტკბილი („აგერ ტკბილმაც მოიმატა, ძლივსღა იტევს მოკლე ღარი, ჩქაფა-ჩქუფით
მოჩქრიალებს, ქვევრი დახვდა უმაძღარი“! (რ. ერისთ.), ბადაგი („ შენი ტუჩებიც ისე
ტკბილია, როგორც ბადაგი დადუღებისას“! ლეონ.), კახური („ ნუ მისხამ, აღარ მესმევა
კახური ვაზის ნაჟური“! (ვაჟა და მაჭარი (დაიკრიფა
ვენახებიც, დაიწურა ყურძენი, დადუღდა მაჭრები (ილია) დღესაც, ენის ლექსიკის აქტიურ მარაგს მიეკუთვნებიან, ხოლო
დანარჩენებმა ენის პასიური ლექსიკის მარაგში გადაინაცვლეს.
თანამედროვე ქართულმა ენამ მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა ლექსიკის
შედგენილობისა თუ გამოყენების თვალსაზრისით. ენა მდიდრდება და ვითარდება
საზოგადოების განვითარებასთან ერთად. ლექსიკის გამდიდრების საშუალებებია: ენაში
არსებული სიტყვებისგან ახალი სიტყვების წარმოქმნა, თხზვა, სესხება, მნიშვნელობის
ცვლა (კვაჭაძე.1981:35). როგორც თვითონ ტერმინი მიგვანიშნებს, წარმოქმნა
გულისხმობს სიტყვაზე მაწარმოებელი აფიქსების დართვით ახალი სიტყვის ან
სიტყვების შექმნა-წარმოებას. შევეცადეთ, შეძლებისდაგვარად წარმოგვედგინა
ლინგვოკულტუროლოგიურ კონცეპტ „ღვინის“ ლექსიკურ-სემანტიკური ბუდე. შედეგმა
მოლოდინს გადააჭარბა. ერთი ძირეული სიტყვისაგან მივიღეთ 37 ლექსიკური
ერთეული, რომლებიც დავაჯგუფეთ შემდეგი თანამიმდევრობით:
ა) მარტივი ნომინაციური ერთეულები;
ბ) რთული ნომინაციური ერთეულები (ნაწარმოები სიტყვები და მყარი
სიტყვათშეხამებანი);
გ) მეორადი ნომინაციური ერთეულები (პოლისემიური სიტყვები).
მარტივი ნომინაციური ერთეულები მიიღება დერივაციის გზით. დერივაცია,
როგორც ვიცით, გულისხმობს ახალი სიტყვების წარმოქმნას ფუძეზე აფიქსების
დამატებით. ძირეულ სიტყვა „ღვინოზე“ დერივაციული სუფიქსებისა და პრეფიქსების
დამატებით, ასევე ფონეტიკურ ვარიანტთა გამოყენებით, მრავალი განსხვავებული
მნიშვნელობის მქონე სიტყვა მიიღება: ღვინო-> ღვინა-> ღვინიო-> ღვინია-> ღვინიანი->
15
ნაღვინარი-> დაღვინება-> დაღვინებული-> შეღვინება-> შეღვინიანება->
შეღვინიანებული-> საღვინე-> მეღვინე ->მეღვინეობა.
ზმნური აფიქსების საშუალებით ქართულში ზმნა შეიძლება წარმოიქმნას
ნებისმიერი სახელისგან. ჩვენს შემთხვევაში არსებითი სახელი ღვინო ქმნის ზმნას:
ღვინდება, ახალ ზმნებად გვევლინებიან მოცემული ზმნის ფორმობრივი ვარიანტები:
დაღვინდება, შეღვინდება, შეღვინიანდება. დერივაციის საშუალებით ლექსემა
„ღვინისგან“ მივიღეთ ახალი სიტყვები, რომელიც ასეთი ფორმულით გამოისახება:
ლექსემა1 + მორფემა= ლექსემა2
რთულ ნომინაციურ ერთეულებში იგულისხმება კომპოზიტები და მყარი
სიტყვათშეხამებანი. მაგ. კომპოზიტები ანუ თხზული სიტყვებია: ღვინობისთვე,
ღვინითბილი, ღვინომასალა, ღვინოგადაკრული, ღვინონასვამი,
ღვინომოსმული,ღვინომორეული, ღვინოავარდნილი, ღვინოთერაპია, ღვინისფერი,
ღვინო-არაყი. აღნიშნულ კომპოზიტებში ლექსემა „ღვინო“ თავკიდურ სიტყვას
წარმოადგენს, ხოლო სიტყვებში: ბიოღვინო, ბიომეღვინე, წყალღვინო-ბოლოკიდურს.
ღვინისფერი, თავის მხრივ, აწარმოებს კომპოზიტს- რძე და ღვინისფერი. დიალექტურ
ლექსიკაში მოიძებნა რედუპლიკაციით მიღებული ერთი სიტყვა- ღვინაღვინა. სიტყვა
„ღვინო“ ფიგურირებს ასევე გვარებში: ღვინიაშვილი, ღვინაძე, ღვინიანიძე,
ღვინეფაძე,მეღვინეთუხუცესი, ღვინჯილია, ხოლო ადამიანის სახელი მხოლოდ გ.
ლეონიძესთან გვხვდება-ღვინჯო: „ყოჩაღ, ძმაო, ღვინჯო, ყოჩაღ!“ განხილული მაგალითების მიხედვით შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ
შედარებით მცირეა აფიქსით ნაწარმოებ ლექსიკურ ერთეულთა რაოდენობა, ვიდრე
კომპოზიტების რაოდენობა.
კომპოზიციის პროცესი სქემატურად ასე გამოიხატება:
ლექსემა1 + ლექსემა2 =ლექსემა3.
ახლა განვიხილოთ მყარი სიტყვათშეხამებები. ჩვენ შეგვიძლია ისინი დავყოთ
შემდეგ სემანტიკურ მიმართულებებად:
ა) ფერის მიხედვით- წითელი ღვინო, თეთრი ღვინო, ვარდისფერი ღვინო.
16
ბ) ხარისხისა და დამზადების მიხედვით: თვითნადენი ღვინო, ნაქაჩი ღვინო, სახარჯო
ღვინო, სუფრის ღვინო, ნარწყული ღვინო, მოჭვანგული ღვინო, ბჟუქურა ღვინო,
ჭყაპურტა ღვინო (ჩიხირი), თავი ღვინო, თავანკარი ღვინო, შუა ღვინო (გუმურა),
დამდგარი ღვინო, საძველო ღვინო, დაძველებული ღვინო, ძველი ღვინო, გალა ღვინო,
შუმი ღვინო, ელიტური ღვინო, ძელგი ღვინო, მომბალი ღვინო, ზედაშე ღვინო,
დაღლილი ღვინო, გალახული ღვინო, გადაბრუნებული ღვინო, ნასვენები ღვინო,ორთაშუა ღვინო, დაბალი ღვინო, საუდიერო ღვინო, დადაღული ღვინო-გამოვლინდა 32
ერთეული. მათი სტრუქტურა ასე გამოისახება:
N+N, ზედაშე ღვინო, შუმი ღვინო, ძელგი ღვინო,თავი ღვინო,
ADJ+N, დაძველებული ღვინო,ძველი ღვინო,ელიტური ღვინო,
PART+N დადაღული ღვინო,დაღლილი ღვინო, ნარწყული ღვინო,
ყველა მათგანში, ლექსემა „ღვინო“ წარმოდგენილია, როგორც საზღვრული.
მსაზღვრელად გვევლინება: ა) გაადიექტივებული სუბსტანტივი (სუფრის, თავი), ბ)
ზედსართავი სახელი (გალა, ძველი, დაბალი), გ) განკუთვნილების ან დანიშნულების
სახელი, რომელიც ვითარებითი ადიექტივის როლში გამოდის და სინტაქსურ წყვილში
მსაზღვრელის ფუნქციას ასრულებს (სახარჯო, საძველო, საუდიერო), დ)მიმღეობა
ადიექტივის ფუნქციით (დაღლილი, ნასვენები, გალახული, ნარწყული..).
გ) მოძველებული სიტყვები და გამოთქმები: ღვინისმწდე, ღჳნის-მნე, ღჳნის-მსუმელი,
ღჳნის-მოფარდული, ღჳნის-მსყიდელი, ღვინის დასალევი, ღვინითბილი, ღვინის თბილი,
მეღვინეთუხუცესი, საღვინის ხელისუფალნი, საღვინის მუქიფი, საღვინის მოლარე,
ღვინის მკრეფელნი (მეულუფენი), პირის მეღვინე(მეფის მეღვინე), ღვინის ღალა (15
ერთეული).
დ) სიტყვათწარმოებითი კალკების ჯგუფში გაერთიანებული ლექსიკური ერთეულები :
ღვინის ტური, ღვინის ტურიზმი,ღვინის კლუბი,ღვინის ფესტივალი, ღვინის კონკურსი,
17
ღვინის გზა, ღვინის ბაზარი, ღვინის ეტიკეტი, ბიოღვინო (ორგანული ღვინო),
ბიომეღვინე, ღვინოთერაპია (ენოთერაპია) (11 ერთეული). აღნიშნული სიტყვები არ არის
დაფიქსირებული ქართულ ენაზე გამოცემულ არც ერთ ლექსიკონში. ღვინის ქვა, ღვინის
მჟავა, ღვინის ჭურჭელი-ეს სამი სიტყვათშეთანხმება ცალკე გამოვყავით, რადგან ისინი
წარმოადგენენ მეღვინეობაში გამოსაყენებელ ტერმინებს.
გ) და დ) ქვეჯგუფებში გაერთიანებული ლექსიკური ერთეულების დიდ ნაწილში
ლექსემა „ღვინო“ ადიექტივის ფუნქციას ირგებს და გვევლინება გენეტივში მდგომ
მსაზღვრელად(ღვინის ღალა, ღვინის ბაზარი, ღვინის ეტიკეტი..), იგი აფიქსაციის
საშუალებით წარმოქმნის განკუთვნილების სახელს, რომელიც შემდეგ მსაზღვრელის
ფუნქციას ასრულებს (საღვინის).
დასკვნისათვის შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ლინგვოკულტუროლოგიურ კონცეპტ
„ღვინის“ ლექსიკურ-სემანტიკური ბუდე ქართულ ენაში წარმოდგენილია მდიდარი
ლექსიკური ფონდით, რომელშიც აისახება საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა
ასპექტი.
არსებით სახელ „ღვინოსგან“ დერივაციით მიღებულმა სიტყვებმა შეადგინა 17
ერთეული, კომპოზიტები აღირიცხა 21 ერთეულით, 1 რედუპლიკაციით მიღებული
სიტყვა, სულ 22 ერთეული. მყარმა სიტყვათშეხამებებმა და გამოთქმებმა შეადგინეს
ოთხი სემანტიკური ჯგუფი: ღვინო ა) ფერის მიხედვით, ბ) ხარისხისა და დამზადების
მიხედვით, გ)მოძველებული სიტყვები და გამოთქმები,დ)სიტყვათწარმოებითი
კალკების ჯგუფში გაერთიანებული კომპოზიტები. მათმა რიცხვმა შეადგინა 59
ერთეული. მათ შორის არის ისეთი სიტყვები და გამოთქმები, რომლებიც არ იძებნება
დღემდე გამოსულ არც ერთ ლექსიკონში. განხილული სიტყვების განმარტებები
მოცემულია დანართის სახით
